ابطال الزمانالموهوماِبْطالُ الزَّمان‌ِ الْمَوْهوم، رساله فلسفی - کلامی به عربی، در ردّ اشکالات آقا جمال خوانساری بر ادلّه میرداماد در ابطال موهومیت زمان، تصنیف ملا محمداسماعیل بن حسین بن محمدرضا بن علاءالدین محمد مازندرانی اصفهانی، مشهور به ملا اسماعیل خواجویی (د ۱۱۷۳ق/۱۷۶۰م) [۱]
خوانساری، محمدباقر، ج۱، ص۱۱۹، روضات الجنات، بیروت، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۲م.
(یا ۱۱۷۷ق/۱۷۶۳م). [۲]
قزوینی، شیخ عبدالنّبی، ج۱، ص۶۹، تتمیم امل الا¸مل، به کوشش احمد حسینی، قم، ۱۴۰۷ق.
۱ - ملا اسماعیلآشتیانی ملا اسماعیل متوفای ۱۱۷۷ق را غیر از ملا اسماعیل صاحب رساله ابطال الزمان الموهوم دانسته است. [۳]
آشتیانی، جلال‌الدین، ج۴، ص۲۳۷، منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران، مشهد، ۱۳۵۸ش.
۲ - محتوامؤلف، رساله خود را با طرح مسأله زمان موهوم به صورت «قال السیّد السّند» (آن‌چه میرداماد گفته است)، و «قال الفاضل المحقّق» [۴]
محمدباقر، روضات الجنات، بیروت، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۲م.
آغاز کرده، و در هر مورد پس از ذکر دلایل میرداماد که غالباً از قبسات او نقل شده، و پس از ذکر ایرادات خوانساری به نقل از حواشی او بر حاشیه خفری بر شرح تجرید قوشچی، به بیان نظر خود پرداخته است.چون اساس رساله بر دفاع از نظرات میرداماد نهاده شده، مؤلّف به توضیح حدوث دهری و زمانی پرداخته و درباره حدوث ذاتی و اختلاف متفکران در آن باره نیز سخن رانده است، چنان‌که می‌توان گفت جنبه کلامی رساله مورد بحث را قوّت بخشیده است و حتّی به اقتضای طبیعت بحث، به ذکر و تفسیر برخی احادیث نیز توجه کرده (برای مثال به این منبع رجوع کنید [۵]
آشتیانی، جلال‌الدین، ج۴، ص۲۶۹، منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران، مشهد، ۱۳۵۸ش.
[۶]
آشتیانی، جلال‌الدین، ج۴، ص۲۷۱، منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران، مشهد، ۱۳۵۸ش.
) و از این رو به این رساله جنبه نقلی تؤم با تأویلات عقلی هم داده است.وی در پایان رساله به خطابیات متوسل شده و اعتقاد به حدوث عالم را ملازم اعتقاد به خدا و رسول او دانسته است. وی سپس دیدگاه‌های مذهبی را به عنوان دلایل و مستند اثبات مدّعای خود بیان داشته و به بحث در این‌که کدام یک از انواع حدوث با اصول دین و مذهب انطباق دارد پرداخته است. شاید از همین روست که این رساله از دیرباز محل توجه بوده است، چنان‌که در بسیاری از کتابخانه‌های ایران، نسخه‌هایی از آن هست. ۳ - نسخههاظاهراً کهن‌ترین نسخه رساله در مجموعه اهدایی مشکوة به کتابخانه مرکزی است که در ۱۱۹۷ق/۱۷۸۳م یعنی ۲۴ سال پس از درگذشت مؤلّف نوشته شده است. [۷]
مشکوة، خطی، ج۳، ص۷۶.
[۸]
مشکوة، خطی، ج۳، ص۷۷.
۴ - چاپرساله ابطال الزمان الموهوم، نخستین بار در منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران به چاپ رسیده است. [۹]
آشتیانی، جلال‌الدین، ج۴، ص۲۳۵-۲۹۱، منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران، مشهد، ۱۳۵۸ش.
عنوان این رساله در نسخه‌ای، الحدوث الدّهری آمده است. [۱۰]
استادی، رضا، ج۱، ص۶۰، صدوشصت نسخه از یک کتابخانه شخصی، قم، ۱۳۵۴ش.
۵ - فهرست منابع(۱) آشتیانی، جلال‌الدین، منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران، مشهد، ۱۳۵۸ش. (۲) آقابزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعة. (۳) استادی، رضا، صدوشصت نسخه از یک کتابخانه شخصی، قم، ۱۳۵۴ش. (۴) خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، بیروت، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۲م. (۵) قزوینی، شیخ عبدالنّبی، تتمیم امل الا¸مل، به کوشش احمد حسینی، قم، ۱۴۰۷ق. (۵) مشکوة، خطی. ۶ - پانویس
۷ - منبعسید جعفر سجادی، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابطال الزمان الموهوم». |